Fotofobi Ne Anlama Gelir? Işıktan Korkan Kültürlerin Antropolojisi
Bir antropolog olarak her zaman merak ederim: insan, ışığa neden bu kadar farklı tepkiler verir? Fotofobi, tıbbi açıdan “ışığa karşı aşırı hassasiyet” anlamına gelir; ancak kültürel bağlamda bu kelime, çok daha derin bir hikâyeyi anlatır. Fotofobi, yalnızca bir göz rahatsızlığı değil, insanlığın ışıkla, yani bilgiyle, görünürlükle ve kutsallıkla kurduğu karmaşık ilişkinin sembolüdür.
Bu yazıda, ışığın ve karanlığın farklı toplumlarda nasıl anlamlar kazandığını, fotofobinin bedensel bir tepkiden çok, kültürel bir metafor olarak nasıl var olduğunu antropolojik bir gözle inceleyeceğiz.
Işık ve Karanlık: Kültürel İkiliklerin Evrensel Dili
Her kültür, ışık ve karanlık arasında bir anlam dengesi kurar. Işık genellikle bilginin, hakikatin ve yaşamın sembolüdür. Karanlık ise gizemin, ölümün ve bilinmeyenin alanı olarak görülür. Ancak bazı kültürlerde bu ikilik sanıldığı kadar basit değildir.
Örneğin Japon kültüründe, karanlığın estetiği vardır. Jun’ichirō Tanizaki’nin Gölgenin Güzelliği adlı eseri, karanlığın içindeki huzuru, loşluğun insan ruhuna verdiği dinginliği anlatır. Burada fotofobi, modern dünyanın parlak, yapay ışıklarına karşı bir direniş biçimi gibidir — yani kültürel bir savunma mekanizması.
Buna karşılık Batı kültürlerinde ışık, Tanrı’nın bir yansıması olarak yüceltilmiştir. Rönesans tablolarında ışık, ilahi ilhamın göstergesidir. Bu bakış açısında fotofobi, sembolik olarak “hakikatten kaçış” olarak algılanabilir. Ancak antropolojik bir bakışla, bu “kaçış” belki de aşırı aydınlanmadan, yani göz kamaştırıcı hakikatlerden korunma çabasıdır.
Ritüellerde Işık: Gözlerin Kutsal Korkusu
Birçok ritüelde ışık, hem kutsal hem tehlikeli bir unsurdur. Eski Mısır’da Ra’nın gözü, güneşi temsil ederdi; bu göz hem koruyucu hem de yakıcıydı. İnsan doğrudan ona bakamazdı, çünkü ilahi ışığın fazlası körlük getirirdi. Bu durum, fotofobinin antropolojik anlamını özetler: fazla ışık, fazla bilgi, fazla güç — insanın sınırını zorlar.
Benzer şekilde bazı Orta Asya topluluklarında “göz değmesi” inancı, ışığın kötü enerjiyi taşıdığı düşüncesine dayanır. Parlayan, dikkat çeken, görünür olan şey, aynı zamanda savunmasız hale gelir. Bu yüzden çocuklara ya da yeni gelinlere mavi boncuk takılır; bu, adeta fotofobik bir kültürel kalkan gibidir.
Antropolojik açıdan fotofobi, bu ritüellerin kolektif bilinçteki izdüşümüdür: insanın aşırı görünür olmaktan, yani ruhunun çıplak kalmasından duyduğu derin korku.
Topluluk Yapılarında Işık: Kimlik ve Görünürlük Gerilimi
Modern toplumlarda ışık, artık sadece fiziksel değil, sembolik bir kontrol aracıdır. Sosyal medya, gözetim sistemleri ve dijital kimlikler aracılığıyla birey sürekli görünür hale gelir. Bu çağda “fotofobi”, mahremiyet arzusunun yeni biçimidir.
Antropologlar bu durumu “görülme kaygısı” olarak tanımlarlar. Kimliğin aşırı aydınlatıldığı toplumlarda, birey karanlığa, yani görünmezliğe sığınır. Tıpkı bir gözün ani bir ışıkta kısılması gibi, insan da aşırı açıklıktan korunmak ister.
Bu noktada fotofobi, bir direniş biçimi olur: görünür olmayı reddetme cesareti. Geleneksel kabilelerde maskeler nasıl kimliği gizlemek ve ruhu korumak için kullanılıyorsa, modern birey de ekran parlaklığını kısmayı bir tür kültürel savunma refleksi olarak yaşar.
Antropolojik Sonuç: Işıktan Korkmak mı, Işığa Doymak mı?
Fotofobi, biyolojik olarak gözün ışığa duyarlılığıdır; ancak kültürel olarak insanın aşırı aydınlanmaya karşı koyma arzusudur. Bazı toplumlar ışığı kutsallaştırmış, bazıları ise onun karşısında gölgenin bilgeliğini aramıştır.
Antropolojik açıdan şu sorular anlam kazanır: “Her ışık iyileştirir mi?” “Görünür olmak her zaman özgürlük müdür?” “Yoksa bazen karanlık, insanın kendi kimliğini koruması için gereken bir alan mıdır?”
Fotofobi belki de insanlığın bu sorulara verdiği sessiz bir cevaptır: Her göz, kendi ışık miktarına dayanabildiği kadar insan kalır.
Ve belki de antropolojinin en güzel tarafı şudur: Her kültür, kendi ışığından bir nebze korkar — çünkü ışık, her zaman biraz da kendini görmek demektir.